Từng được tôn vinh là “vật liệu thần kỳ” của thế kỷ 20, amiăng (asbestos) hiện đang bị thế giới quay lưng vì những hệ lụy khủng khiếp mà nó gây ra cho sức khỏe con người và môi trường Từ mái nhà fibro ở nông thôn đến má phanh ô tô, từ lớp cách nhiệt trong nhà máy đến quần áo chống cháy, amiang từng len lỏi vào mọi ngóc ngách của nền công nghiệp hiện đại.
Nhưng đằng sau lớp sợi trắng tưởng như vô hại ấy là một sự thật đáng sợ: amiăng có thể tồn tại trong phổi hàng chục năm, gây ra các bệnh chết người như ung thư phổi, màng phổi và xơ hóa phổi không thể phục hồi. Bài viết này sẽ giúp bạn hiểu sâu về cấu trúc, ứng dụng công nghiệp, tác động môi trường – sức khỏe, cũng như lý do vì sao amiăng đang bị hơn 70 quốc gia trên thế giới loại bỏ hoàn toàn.
1. Giới thiệu tổng quan về Amiăng
Amiăng (asbestos) từng được ca ngợi là “vật liệu thần kỳ” trong thế kỷ 19 và 20 nhờ vào những đặc tính vượt trội: chịu nhiệt, cách âm, cách điện, bền với hóa chất và kéo dài được như sợi. Nhờ đó, nó đã từng xuất hiện ở khắp nơi – từ mái nhà, vách tường, đến má phanh xe, quần áo chống cháy và hàng nghìn sản phẩm công nghiệp.
Tuy nhiên, đằng sau vẻ ngoài “vô hại”, amiăng là nguyên nhân dẫn đến hàng triệu ca ung thư phổi, bệnh bụi phổi amiăng (asbestosis), và các bệnh hô hấp nghiêm trọng khác. Đến cuối thế kỷ 20, amiăng bị xếp vào nhóm chất gây ung thư loại I (carcinogen Group 1) bởi Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Tổ chức Nghiên cứu Ung thư Quốc tế (IARC).
Bài viết này cung cấp cái nhìn toàn diện và cập nhật nhất về amiăng – từ cấu trúc kỹ thuật, lịch sử sử dụng, đến ảnh hưởng xã hội – y tế và xu hướng loại bỏ toàn cầu.
2. Phân loại và tính chất kỹ thuật
2.1. Cấu trúc và đặc điểm
Amiăng là một nhóm khoáng silicat sợi tự nhiên, có thể tách thành các sợi rất mảnh – mảnh hơn sợi tóc hàng trăm lần – và có thể bay lơ lửng trong không khí hàng giờ. Amiăng không phải là một chất duy nhất, mà là tên gọi chung cho 6 loại khoáng vật, chia thành 2 nhóm chính:
| Nhóm | Loại Amiăng | Đặc điểm chính |
| Serpentine | Chrysotile (amiăng trắng) | Dạng sợi xoắn, chiếm ~95% amiăng sử dụng toàn cầu. |
| Amphibole | Amosite (nâu), Crocidolite (xanh), Tremolite, Actinolite, Anthophyllite | Dạng sợi thẳng, sắc nhọn, nguy hiểm hơn về mặt y tế. |
2.2. Tính chất vật lý – hóa học
Không cháy, chịu nhiệt độ tới 1000°C.
Cách nhiệt và cách âm hiệu quả.
Chịu axit, bazơ nhẹ, không bị ăn mòn.
Dẫn điện kém – thích hợp làm vật liệu cách điện.
Sợi mềm, có thể dệt, trộn vào xi măng, nhựa, sơn.
Đây là lý do tại sao amiăng từng được gọi là “sợi thần kỳ” trong ngành xây dựng và công nghiệp.
3. Ứng dụng công nghiệp của Amiăng
Trong suốt thế kỷ 20, amiăng từng được mệnh danh là “vật liệu công nghiệp hoàn hảo”, có mặt trong gần như mọi lĩnh vực – từ xây dựng dân dụng, giao thông vận tải, năng lượng, đến hàng không, quốc phòng. Ước tính trong giai đoạn đỉnh điểm, trên 3.000 sản phẩm công nghiệp có chứa amiăng, và sản lượng toàn cầu vượt quá 5 triệu tấn/năm.
Amiăng đã trở thành trụ cột vật liệu cho nền kinh tế công nghiệp hiện đại – trước khi những ảnh hưởng về sức khỏe con người và môi trường được phơi bày.
3.1. Ngành xây dựng – sử dụng lớn nhất
Ngành xây dựng chiếm hơn 70% lượng amiăng tiêu thụ toàn cầu, chủ yếu dưới dạng vật liệu composite với xi măng (gọi là fibro xi măng). Ứng dụng tiêu biểu bao gồm:
- Tấm lợp fibro xi măng: Bền, nhẹ, cách nhiệt tốt, không cháy, chịu mưa nắng – lý tưởng cho khí hậu nhiệt đới. Đây là sản phẩm amiăng phổ biến nhất tại châu Á, châu Phi và Mỹ Latinh.
- Tấm vách, tường ngăn, trần cách nhiệt: Dùng nhiều trong nhà xưởng, nhà kho, trường học, bệnh viện.
- Ống dẫn nước và ống dẫn nhiệt: Ống fibro amiăng có khả năng chịu áp lực và ăn mòn – từng được dùng rộng rãi trong hệ thống cấp thoát nước đô thị.
- Vữa và sơn trát chống cháy: Trộn amiăng vào thạch cao và sơn tạo thành lớp bảo vệ chống lửa cho khung thép tòa nhà cao tầng.
- Chống thấm mái, nền móng: Dùng dưới dạng màng hoặc lớp vải tẩm nhựa bitum có chứa amiăng.
Ở Việt Nam, các tấm lợp fibro xi măng vẫn còn rất phổ biến tại nông thôn, đặc biệt trong xây dựng chuồng trại chăn nuôi do chi phí thấp và dễ thi công.
3.2. Ngành ô tô, xe máy và công nghiệp vận tải
Amiăng có khả năng chịu ma sát, chịu nhiệt và không cháy, khiến nó trở thành vật liệu lý tưởng cho nhiều linh kiện cơ khí chuyển động cao:
- Má phanh (brake pads), đĩa ly hợp (clutch plates): Amiăng được dùng làm vật liệu ma sát, chịu nhiệt trong hệ thống phanh xe tải, ô tô, tàu hỏa. Dù hiện nay đã có vật liệu thay thế (gốm, composite không amiăng), nhưng nhiều nước đang phát triển vẫn sử dụng má phanh có amiăng.
- Vật liệu cách âm – cách nhiệt động cơ: Vỏ cách nhiệt quanh ống xả, khoang động cơ, hoặc lớp cách âm cabin chứa sợi amiăng ép tấm.
- Lót trục, đệm kỹ thuật: Dùng trong tàu thủy, máy bay và các thiết bị công nghiệp nặng, nơi yêu cầu vật liệu chống rung và chịu ma sát cao.
3.3. Ngành năng lượng và hóa chất
Amiăng từng là vật liệu không thể thiếu trong các nhà máy điện, nhà máy lọc dầu, cơ sở hóa chất, nhờ khả năng chống cháy, chịu nhiệt, và cách điện vượt trội:
- Cách nhiệt cho lò hơi, nồi hơi, ống dẫn hơi nước: Amiăng được bọc quanh ống và thiết bị để giữ nhiệt và chống cháy lan.
- Vật liệu lót trong lò công nghiệp: Dùng làm gạch chịu lửa, tấm lót tường lò phản ứng hóa học, lò nung xi măng.
- Miếng đệm kín (gasket), vật liệu niêm kín: Trong các van công nghiệp, ống dẫn hóa chất, nơi yêu cầu chịu axit, bazơ và nhiệt cao.
- Tấm ngăn cách điện trong tủ điện, máy biến áp: Nhờ khả năng không dẫn điện và chịu nhiệt, amiăng từng là vật liệu cách điện chính trong ngành điện lực.
3.4. Quốc phòng, hàng không và cứu hỏa
Quần áo chịu nhiệt cho lính cứu hỏa, phi công, công nhân luyện kim: Amiăng được dệt thành vải hoặc trộn vào vật liệu chịu lửa.
Tấm chắn lửa trên máy bay, tàu chiến: Dùng trong Thế chiến II và chiến tranh lạnh, amiăng từng được coi là “bảo hiểm sống còn” trước cháy nổ.
Tấm chống phóng xạ và tấm chắn tia lửa điện: Ứng dụng trong các cơ sở hạt nhân quân sự.
3.5. Hàng tiêu dùng và thiết bị gia dụng
Không nhiều người biết rằng amiăng từng xuất hiện trong cả những sản phẩm quen thuộc trong gia đình:
- Bàn ủi hơi nước: Lớp cách nhiệt dưới đế bàn ủi chứa amiăng để chống cháy.
- Bếp gas cũ, bếp dầu: Miếng lót cách nhiệt dưới ngọn lửa.
- Hộp cầu dao, cầu chì: Dùng amiăng ép để cách điện và chống cháy nổ.
- Hộp đựng pin, hộp đựng thiết bị điện: Bọc bên trong bằng amiăng.
4. Tác động đến sức khỏe con người
Amiăng là một chất cực kỳ nguy hiểm đối với sức khỏe con người. Khi hít phải các sợi amiăng siêu nhỏ trong không khí, chúng có thể bám sâu vào phổi và gây ra hàng loạt bệnh nghiêm trọng như xơ phổi (asbestosis), ung thư phổi, và đặc biệt là ung thư trung biểu mô (mesothelioma) – một dạng ung thư hiếm gặp nhưng rất ác tính.
Các bệnh này thường có thời gian ủ bệnh kéo dài từ 10 đến 40 năm, khiến người bệnh không có triệu chứng cho đến khi bệnh đã tiến triển nặng. Amiăng cũng liên quan đến ung thư thanh quản và buồng trứng. Tổ chức Y tế Thế giới đã xếp amiăng vào nhóm chất gây ung thư nguy hiểm nhất và khuyến cáo loại bỏ hoàn toàn khỏi môi trường sống.
Những người làm việc trong ngành xây dựng, cách nhiệt, khai thác khoáng sản hoặc sống gần khu vực có amiăng là đối tượng có nguy cơ cao. Không có mức độ phơi nhiễm nào được coi là an toàn, do đó việc cấm sử dụng và kiểm soát nghiêm ngặt amiăng là điều cần thiết để bảo vệ sức khỏe cộng đồng.
5. Tác động đến sức khỏe con người
5.1. Amiăng trong không khí và đất
Khi các tòa nhà chứa amiăng bị phá dỡ, cháy hoặc xuống cấp, sợi amiăng bị phát tán vào môi trường:
- Sợi này có thể tồn tại hàng năm trong không khí nếu không được dọn dẹp kỹ.
- Có thể lắng xuống đất và tái phát tán khi có gió mạnh hoặc xây dựng.
5.2. Ô nhiễm nước
Amiăng trong ống nước xi măng có thể bị rửa trôi và thải ra nguồn nước ngầm.
Nhiều khu vực phát hiện amiăng trong nước vượt ngưỡng an toàn (0.2 triệu sợi/L).
5.3. Tác động sinh thái
Dù amiăng không tích lũy sinh học trong sinh vật như kim loại nặng, nhưng sự tồn tại lâu dài trong đất và nước vẫn có thể làm ảnh hưởng đến chuỗi thức ăn và hệ vi sinh vật.
6. Thực trạng sử dụng và lệnh cấm trên thế giới
6.1. Các quốc gia đã cấm hoàn toàn amiăng
Tính đến 2024, hơn 70 quốc gia đã cấm hoàn toàn sử dụng amiăng, bao gồm:
- Toàn bộ châu Âu, Nhật Bản, Hàn Quốc.
- Úc, Canada, New Zealand, Brazil, Argentina.
- Một phần các bang tại Hoa Kỳ (dù chưa có lệnh cấm toàn quốc).
6.2. Các nước còn sử dụng amiăng trắng (chrysotile)
Trung Quốc, Ấn Độ, Nga, Indonesia, Việt Nam vẫn cho phép sử dụng hạn chế hoặc kiểm soát.
Nga hiện là nước sản xuất amiăng lớn nhất thế giới, chiếm ~55% thị phần toàn cầu.
Tại Việt Nam, các tấm lợp fibro xi măng amiăng trắng vẫn còn được sản xuất và sử dụng ở vùng nông thôn.
Amiăng là ví dụ điển hình cho một vật liệu “kỳ diệu” của thế kỷ trước – nhưng trở thành ác mộng y tế và môi trường của thế kỷ này. Dù giá thành rẻ và tính chất vật lý vượt trội, nhưng cái giá phải trả bằng sức khỏe con người và chi phí xử lý môi trường về sau là quá lớn.
Việc chuyển đổi sang vật liệu thay thế an toàn, tăng cường truyền thông cộng đồng, cũng như ban hành khung pháp lý mạnh mẽ là bước đi không thể đảo ngược nếu muốn bảo vệ thế hệ tương lai.
THÔNG TIN LIÊN HỆ HACOCHEM:
-
VPGD : 55/2 Phan Đình Phùng, Phường Tân Thành, Quận Tân Phú, TP Hồ Chí Minh
Kho: KCN Hải Sơn, Đức Hòa, tỉnh Long An
Hotline: 0362.056.569
Email: thuylinh@hacochem.com.vnVPGD : Khu du lịch sinh thái hồ Kim Quy, phường Hàm Rồng, TP Thanh Hóa, Tỉnh Thanh Hóa
Kho: Phường Đông Hải, TP Thanh Hóa, Tỉnh Thanh Hóa
Hotline: 0963.999.610
Email: thanhhai01@hacochem.com.vnVPGD: 48 Tô Ngọc Vân, Tây Hồ, Hà Nội
Kho 1: Yên Viên, Gia Lâm, Hà Nội
Kho 2: 15 Đoanh Xá, Đông Hải 1, Hải An, Hải Phòng
Hotline: 093.2323.391
Email: duykhanh01@hacochem.com.vn - Hotline: 0932323391
- Email: sale@hacochem.com.vn
- Website: hacochem.com.vn